Ustawa Rządowa z dnia 3 maja 1791 r. była pierwszą w Europie, a drugą na świecie – po Konstytucji Stanów Zjednoczonych z 1787 r. – ustawą, regulującą organizację władz państwowych oraz prawa i obowiązki obywateli.

O randze tego dokumentu na arenie międzynarodowej świadczyć może fakt, że znajduje się on na Polskiej Liście Krajowej Programu UNESCO Pamięć Świata.

Celem przyświecającym autorom Ustawy Rządowej z dnia 3 maja 1791 r. było ratowanie kraju, którego terytorium zostało częściowo zaanektowane w wyniku I rozbioru. Wprowadzając reformy, zmierzające do naprawy ustroju Rzeczypospolitej, opartego na liberum veto i słabości władzy wykonawczej, przywódcy Sejmu Wielkiego dążyli do stworzenia silnego i demokratycznego państwa.

Sformułowanie projektu ustawy zasadniczej było efektem rozpoczętej z końcem 1790 r. współpracy króla Stanisława Augusta Poniatowskiego ze stronnictwem patriotycznym, skupiającym znaczną liczbę posłów na sejm. Ze stronnictwem była związana część dawnej antykrólewskiej opozycji magnackiej, Marszałek Sejmu Czteroletniego Stanisław Małachowski oraz Hugo Kołłątaj, uchodzący za przywódcę obozu radykalnego.

Konstytucja była zatem dziełem głównie króla, Ignacego Potockiego, Scipione Piattolego i Hugona Kołłątaja.

Ustawę Rządową z dnia 3 maja 1791 r. poprzedziły dwie ustawy, uznane za integralną część Konstytucji: z dnia 24 marca 1791 r. o reorganizacji sejmików i z dnia 18 kwietnia o sprawach mieszczan i ustroju miast.

Konstytucja pozostawiła ustrój stanowy, osłabiła jednak pozycję magnaterii. Usunięto z sejmików szlachtę – gołotę. Feudalny cenzus szlacheckiego urodzenia został ograniczony w prawie wyborczym przez dodanie burżuazyjnego cenzusu – posiadania. Mieszczaństwu umożliwiono nobilitację, m.in. z tytułu nabycia majątków ziemskich i zasług dla kraju. Ogółowi mieszczan w miastach królewskich, ogłoszonych jako „wolne”, zapewniono wolności osobiste, prawo sprawowania urzędów i in. Potwierdzono opiekę władzy państwowej nad Żydami.

Najmniej zmian wprowadzono w położeniu chłopów. Utrzymano poddaństwo – wolność osobistą otrzymali tylko przybysze z zagranicy. Na ogół chłopów rozciągnięto natomiast „opiekę prawa i rządu krajowego”.

Konstytucja zniosła podział na Koronę i Litwę. Naczelnym organem władzy pozostał sejm, któremu zapewniono pełnię władzy ustawodawczej, prawo stanowienia budżetu i podatków, daleko idącą kontrolę rządu. Sejm miał być złożony z 204 posłów, wybieranych na sejmikach przez szlachtę posesjonatów oraz 24 tzw. plenipotentów miast, z ograniczonym głosem doradczym.

Zmniejszono rolę senatu. Zniesiono liberum veto i zakazano konfederacji. Wprowadzono zasadę osobistej odpowiedzialności monarchy i zasadę dziedziczenia tronu w saskiej dynastii Wettinów. Wzmocnieniu uległ rząd, z królem jako przewodniczącym Straży Praw na czele oraz administracja. Akty królewskie wymagały podpisu jednego z ministrów. Ministrowie mieli odpowiadać za naruszenie prawa przed sądem sejmowym, a za kierunek polityki rządu – przed królem i sejmem. Pod zwierzchnictwem króla i Straży Praw pozostawały tzw. komisje wielkie, czyli ministerstwa: edukacji, policji, skarbu i wojska. Zarząd krajem powierzono w terenie komisjom porządkowym cywilno-wojskowym.

Konstytucja poczyniła też pewne zmiany w sądownictwie szlacheckim i miejskim.

W zamierzeniu części jej twórców Ustawa Rządowa z dnia 3 maja 1791 r. stanowiła punkt wyjścia dalszych przemian ekonomiczno-społecznych i politycznych.

Uchwalenie Konstytucji wywołało ówcześnie wielkie poruszenie społeczne.

Uaktywniły się rzesze zarówno jej zwolenników, jak i przeciwników.

W maju 1791 roku została utworzona nowa partia polityczna, nosząca nazwę Zgromadzenia Przyjaciół Konstytucji, nazywana również Klubem Przyjaciół Konstytucji, na której czele stał Hugo Kołłątaj.

Mimo wielkich oczekiwań dotyczących zmian ustrojowych znalazły się osoby, które nie aprobowały założeń uchwalonej ustawy zasadniczej. Należeli do nich m.in. Stanisław Szczęsny Potocki, Seweryn Rzewuski, Franciszek Ksawery Branicki, Szymon Kossakowski.

Stali się oni inicjatorami powołania konfederacji wymierzonej przeciwko władzy państwowej.

Stanisław Szczęsny Potocki kwestionował legalność Ustawy Rządowej z dnia 3 maja 1791 r. Nie akceptował wprowadzonych zmian, w szczególności występując przeciwko zasadzie dziedziczności tronu. Domagał się wycofania z wdrażanych koncepcji, żądając powrotu do status quo ante. Zakładał, że uda mu się osiągnąć swoje zamierzone cele, wykorzystując pomoc władz imperium rosyjskiego.

Skrajny konserwatysta Seweryn Rzewuski, podobnie jak Potocki okazał się zagorzałym przeciwnikiem zmian wprowadzonych przez Ustawę Rządową.

W marcu 1792 roku do tego grona dołączył hetman Franciszek Ksawery Branicki. Zasiadał on w Straży Praw. Złożył przysięgę na wierność konstytucji, a udając się w celach prywatnych do Sankt-Petersburga zapewnił o swojej gotowości do niezwłocznego powrotu do

Rzeczypospolitej na każde wezwanie.

Szymon Kossakowski pełnił służbę w armii rosyjskiej w randze generała-majora. Uzyskał wsparcie księcia Grigorija Potiomkina, który protegował go przed obliczem rosyjskiej imperatorowej. Pod koniec roku 1791 prowadził rozmowy w Jassach z Sewerynem Rzewuskim i Stanisławem Szczęsnym Potockim.

Zdrajcy wyjechali do Sankt-Petersburga, aby uzyskać wsparcie Rosji w realizacji ich planu obalenia Konstytucji 3 Maja. Z pełnymi honorami przyjęto ich na dworze rosyjskim, zezwolono im też na codziennie audiencje u carycy, podczas których prowadzili z Katarzyną II oraz jej ministrami rozmowy dotyczące przyszłych losów Rzeczypospolitej.

Imperatorowa stała na stanowisku potrzeby przywrócenia w Polsce dawnego (nie)porządku prawnego uznając, że reformy podjęte przez Sejm Czteroletni go pogwałciły. Tworzono projekty nowych aktów normatywnych oraz scenariusz planowanych zmian.

W dniu 27 kwietnia 1792 roku w Petersburgu podpisano i zaprzysiężono akt konfederacji targowickiej, ale zdecydowano się go ogłosić dopiero w dniu 14 maja 1792 r. w miasteczku o nazwie Targowica, położonym na Podolu.

Funkcję marszałków konfederacji objęli: w Koronie – Stanisław Szczęsny Potocki, w Wielkim Księstwie Litewskim początkowo książę Aleksander Sapieha, a następnie od 31 maja hetman Józef Zabiełło.

18 maja 1792 r., licząca prawie 100 tys. żołnierzy armia rosyjska przekroczyła granice Rzeczypospolitej, rozpoczynając interwencję zbrojną.

W dniu 22 maja 1792 r. sejm podjął uchwałę o zwiększeniu liczebności wojsk polsko-litewskich z 60 do 100 tysięcy żołnierzy. Działanie to nie przyniosło jednak zamierzonych skutków. Przeciwko armii rosyjskiej stanęło zaledwie około 37 tysięcy żołnierzy Rzeczypospolitej Obojga Narodów.

Rosyjski generał Michaił Kachowskij uzasadniał wtargnięcie wojsk Katarzyny II na terytorium Rzeczypospolitej dążeniem do utrzymania politycznego status quo państwa polskiego, zapewniał  o pokojowych zamiarach wojsk rosyjskich, gwarantował nietykalność osobistą tym, którzy przyłączą się do konfederacji targowickiej, grożąc zarazem opornym użyciem siły.

Tak rozpoczęła się wojna, która dla większości Polaków i Litwinów stanowiła walkę nie tylko w obronie ustawy zasadniczej, ale i suwerenności państwa polskiego.

Kilka spektakularnych zwycięstw, między innymi księcia Józefa Poniatowskiego pod Zieleńcami w dniu 18 czerwca 1792 r., czy też Tadeusza Kościuszki pod Dubienką w dniu 18 lipca 1792 r., nie mogło niestety przeważyć losów wojny. Podejmowano zatem próby negocjacji z Rosją, prosząc o zawieszenie broni.

Król Stanisław August Poniatowski, Hugo Kołłątaj oraz Ignacy Potocki wystąpili wobec carycy Katarzyny II z propozycją, by na tronie Rzeczypospolitej zasiadł jeden z jej wnuków, warunkując to jednak nieuchylaniem obowiązującej Ustawy Rządowej z dnia 3 maja 1791 roku.

Oferta ta została jednak przez władczynię Rosji odrzucona. Caryca uzasadniała odmowę, twierdząc, że nie może negocjować z nielegalnymi władzami, dodając zarazem, że Rosja nie pozostaje w stanie wojny z państwem litewsko-polskim, a jedynie udziela wsparcia legalnemu rządowi, opowiadając się za zachowaniem zasad praworządności.

Domagała się ponadto przyłączenia króla do konfederacji targowickiej, zapowiadając w przypadku niespełnienia jej żądań detronizację Stanisława Augusta Poniatowskiego oraz kolejny rozbiór Rzeczypospolitej.

Ostatecznie pod presją żądań Katarzyny II król Stanisław August Poniatowski przystąpił do zdradzieckiej konfederacji w dniu 23 lipca 1792 roku oraz wydał rozkaz zaprzestania działań wojennych.

Na wieść o tym wydarzeniu wysocy rangą przedstawiciele generalicji, m.in. książę Józef Poniatowski, czy też Tadeusz Kościuszko złożyli swoje dymisje, a czołowi działacze polityczni Sejmu Wielkiego m.in. Hugo Kołłątaj, Stanisław Małachowski, Ignacy Potocki, opuścili kraj, udając się na emigrację.

Działania zbrojne dobiegały końca, armia rosyjska tryumfalnie kroczyła przez spustoszony kraj, a targowiczanie przejmowali władzę na zajętych terenach, przywracając status quo ante. Likwidowali instytucje wprowadzone aktami normatywnymi Sejmu Czteroletniego, powoływali na stanowiska państwowe bliskie sobie osoby. Przed sądem konfederacji postawiono wybitnych polityków, zwolenników Konstytucji 3 Maja, między innymi Stanisława Małachowskiego i księcia Kazimierza Nestora Sapiehę, którym zarzucono nielegalne przejęcie władzy, wprowadzenie „rządów despotycznych” oraz obrazę całego stanu szlacheckiego.

Nigdy niewypowiedziana formalnie wojna rosyjsko-polska zakończyła się w dniu 26 lipca 1792 roku.

Autorzy i uczestnicy konfederacji targowickiej naiwnie wierzyli, że Rosja w myśl wynikającej jeszcze z prawa rzymskiego zasady pacta sunt servanda dotrzyma danej umowy, pomoże przywrócić im pełnię władzy, po czym już nie będzie interweniować w wewnętrzne sprawy polsko-litewskie. Ta polityczna mrzonka konfederatów targowickich być może była pochodną ich nieświadomości, że w międzyczasie pomiędzy Rosją, Prusami i Austrią trwały rozmowy, dotyczące II rozbioru Rzeczypospolitej Obojga Narodów.

W dniu 23 stycznia 1793 roku Rosja podpisała z Prusami traktat rozbiorowy, który przekazywał zachodnie województwa Korony Królestwa Polskiego Prusom.

W tym samym czasie poseł pruski w Warszawie Ludwig Heinrich von Buchholtz poinformował Małachowskiego o wysłaniu wojsk do Wielkopolski, argumentując to utworzeniem się na ziemiach polskich licznych klubów rewolucyjnych, które mogłyby stać się zagrożeniem dla interesów pruskich. Konfederaci odrzucili taką argumentację i zażądali wycofania się wojsk pruskich. Nie przyniosło to jednak oczekiwanych efektów. Prusacy zajęli Wielkopolskę, Toruń i Gdańsk.

Stanisław Szczęsny Potocki wyruszył nad Newę w celu uzyskania audiencji u imperatorowej, jednak chłodno przez nią przyjęty usłyszał, że nie zamierza ona spełnić jego oczekiwań.

Gdy tylko opuścił stolicę Rosji ogłoszono patenty rozbiorowe, które wskazywały ziemie objęte traktatem między Prusami a Rosją oraz nakazywały zamieszkującym je obywatelom Rzeczypospolitej Obojga Narodów złożenie przysięgi na wierność nowym monarchom.